Futu saluo, puplu! Tym razem spojrzymy na język umbryjski, który jest jednym z przedstawicieli italskiej rodziny językowej. Należą do niej, oprócz łaciny, m.in. język oskijski i faliskijski. Kontynuanty języków italskich (konkretniej – łaciny) dziś reprezentują osobną grupę języków romańskich.
Języki italskie dzielą się na dwie podgrupy: latynofaliską (łacina, język faliskijski) oraz oskijsko-umbryjską (oskijski, umbryjski). Ludy italskie przybyły na Półwysep Apeniński około trzech tysięcy lat temu i stopniowo zajmowały coraz szersze tereny na południu. Z początkiem kolonizacji greckiej i w następstwie kontaktów zamieszkałych na południu Etrusków i przybyłych Greków, alfabet grecki prędko rozprzestrzenił się po całym półwyspie i został dostosowany do zapisu poszczególnych języków. Język umbryjski znamy przede wszystkim z zestawu siedmiu tablic iguwińskich, odkrytych w 1444 roku. Tablice późniejsze zostały zapisane alfabetem łacińskim, wcześniejsze natomiast – odmiennym od niego alfabetem umbryjskim (bliższym etruskiemu). Jest to najdłuższy tekst ciągły w języku innym niż łacina. Treść stanowi 4000 słów opisujących instrukcje dotyczące konkretnych czynności rytualnych, przeznaczone dla kasty kapłanów.
Jeśli chodzi o cechy charakterystyczne dla języków italskich w ogóle, warto wspomnieć szczególnie rozwój zbitek dwóch spółgłosek zębowych, które przeszły w ss, por. łac. fissus < *bhid-to-. Interesujący jest również system czas-aspekt, oparty na opozycji między imperfectum–praesens–futurum (czas przeszły niedokonany, czas teraźniejszy, czas przyszły) oraz plusquamperfectum–perfectum–futurum exactum (czas zaprzeszły, czas przeszły dokonany [wyrażający czasem teraźniejszość, por. memini „pamiętam”], czas zaprzyszły). W językach oskijsko-umbryjskich (również zwanych sabelskimi) zaszły dość daleko idące zmiany dźwiękowe, oddalające je od łaciny. Przede wszystkim dźwięczne spółgłoski przydechowe przeszły w f również w pozycjach innych niż w nagłosie (por. umbr. vufru „wotywny” vs łac. vovēre „przyrzekać”). Charakterystyczny jest również rozwój spółgłosek labiowelarnych w zwarte wargowe (por osk. biítam „życie” vs łac. vītam < *gwih3–) i zanik samogłosek krótkich w sylabach zamkniętych na końcu słowa (por. osk. nom. pl. humuns „ludzie” < *homones vs łac. homines; oraz osk. nom. sg. húrz „ogród” vs łac. hortus). W języku umbryjskim rotacyzm (s > r) zaszedł również w wygłosie (pre uereir treblaneir „przed bramą trebulańską” zapisywane było w starszych fragmentach jako preueres treplanes), a później k uległo palatalizacji przed samogłoskami przednimi oraz *i̯; dźwięk ów zapisywany był w alfabecie umbryjskim jako ç, natomiast w łacińskim – s̀: façia „niech robi” < *fak-i̯ād; s̀ihitu „opasany” < *kink-to-.
Przyjrzyjmy się na koniec krótkiemu tekstowi w języku umbryjskim. Jest to fragment pochodzący z tablic iguwińskich (VIa):
(27) dei . crabouie . persei . tuer . perscler . uaseto . est . pesetomest . peretomest
(28) frosetomest . daetomest . tuer . perscler . uirseto . auirseto . uas . est . di . grabouie . persei . mersei . esu . bue
(29) peracrei . pihaclu . pihafei . di . grabouie . pihatu . ocre . fisei . pihatu . tota . iouina
(27) Jowiszu Graboviusie, jeśli (coś) w twej ofierze zostało uczynione źle, pomylone, przekroczone,
(28) oszukane, pominięte, (jeśli) w twojej ceremonii jest widzialna lub niewidzialna skaza, Jowiszu Graboviusie, jeśli prawe jest by ten wół
(29) jednoroczny jako ofiara oczyszczalna był oczyszczony, Jowiszu Graboviusie, oczyść Górę Fizę, oczyść lud iguwiński.
dei crabouie – „Jowiszu Graboviusie”; istnieje teoria, że Grabovius może pochodzić z iliryjskiego grabion „dąb”, por. również pol. grabowy (dąb był zresztą świętym drzewem Indoeuropejczyków).
tuer perscler – „twojej ofiary”; widać tutaj rotacyzm wygłosowego *-s, właściwego dla gen. sg.
uirseto – „widziane” < *uidētom; różne od łac. vīsum < *ueid-tom; fraza „skaza widzialna lub niewidzalna” podobna jest do łac. morbōs vīsōs invīsōsque „choroby widzialne i niewidzialne” z modlitwy na suovitaurilia
iouina – „iguwińska”; wcześniej przymiotnik ten miał postać ikuuin-, zmiana na iou- może odzwierciedlać powiązanie z iou- „Jowisz” oparte na ludowej etymologii
Zarówno język umbryjski, jak i języki italskie z wyłączeniem łaciny, przydatne są szczególnie pod względem obrazowania pewnych procesów i cech, które w łacinie się nie zachowały. Łacina, naturalnie, jest niezwykle użyteczna dla rozwoju analizy historycznej, dzięki temu bowiem, że jest bardzo dobrze zachowana, a języki romańskie używane są do dzisiaj, możemy badać, jak prajęzyk rozwija się w poszczególne języki pochodne.
Ten artykuł jest ostatnim w cyklu „O języku słów kilka”. Wyrażam szczerą nadzieję, że udało mi się w dość przystępny sposób przedstawić wybrane języki z wszystkich (pomijając drobną grupę języków nuristańskich) grup rodziny języków indoeuropejskich. Do zobaczenia za dwa tygodnie, w nowym cyklu, tymczasem zaś *Dyḗus h₁éstu ḱóusmét, h₁stékʷe h₁wésewes, ḱóh₁édtores! – „Bóg-Dzień niech będzie z wami, a wy bywajcie zdrowi, przyjaciele!”
Marcel Nowakowski
Bibliografia
Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Oksford 2004, s. 274-304.
Carl Darling Buck, A Grammar of Oscan and Umbrian: With a Collection of Inscriptions and a Glossary, Hildesheim 1979.