Tjeta shokë! Język staroalbański, choć może nie tak „przydatny” jak wiele innych języków, jest niezwykle ciekawy i tajemniczy – znajduje się on bowiem w zupełnie osobnej odnodze rodziny języków indoeuropejskich, jego piśmiennictwo zostało odkryte bardzo późno i dość mało wiadomo o jego pochodzeniu.
Istnieją liczne teorie zakładające m.in., że albański może być współczesnym potomkiem języka iliryjskiego, trackiego, lub dacko-myzyjskiego. Niemożliwe jest jednak dowiedzenie tego, ponieważ języki te zachowane są zbyt fragmentarycznie, opieramy się więc prawie wyłącznie na danych geograficzno-historycznych. Język albański dzieli się na dwa dialekty: Gegë i Toskë, które oddziela rzeka Shkumbin. Zarówno dialekt gegijski, jak i toskijski mają swoją historię literacką, jednak od roku 1952 dialektem oficjalnym jest dialekt toskijski z licznymi cechami z dialektu gegijskiego. Dialekty te różnią się między sobą np. tym, że w toskijskim interwokaliczne n przeszło w r (tosk. vera „wino” vs geg. vena), a w gegijskim dawne sekwencje samogłoska + n nazalizowały się, np. shtâsë (st-geg. shtanse) vs tosk. shtazë. Istotną różnicą jest też formacja czasu przyszłego: geg. kam me shkue dosł. „mam iść” vs tosk. do të shkoy dosł. „chcę iść”. Rozdział dialektalny nastąpił prawdopodobnie po IV wieku n.e., kiedy to ów region się schrystianizował (por. tosk. murgu „mnich” vs geg. mungu z łac. monachus).
Witraż z Katedry św. Matki Teresy w Prisztinie, na którym ukazani zostali: papież Kallikst III, Skanderbeg oraz Pal Engjëlli, źródło: Wikimedia Commons
Najstarsze wspomnienie o języku albańskim pochodzi z roku 1284, kiedy to pewien Mateusz, świadek kradzieży w okolicach Dubrownika, zeznawał: Audivi unam vocem, clamantem in monte in lingua albanesca („Słyszałem głos, krzyczący na górze w języku albańskim”) natomiast o języku pisanym – z roku 1332, a pierwszy zabytek piśmienniczy, formułka chrzcielna, zawarty jest w liście z 1462 roku. Później powstały liczne książki o tematyce chrześcijańskiej, z czego najwcześniejszą zachowaną jest Meshari „Mszał” z 1555 roku, napisany w dialekcie starogegijskim. Najstarsza książka w starotoskijskim pochodzi z 1592 roku. Dla badań indoeuropeistycznych szczególnie istotny jest kanun – kodeks prawny opisujący sprawy gościnności czy małżeństwa, który momentami dość dokładnie odpowiada podobnym kodeksom z Indii, Starożytnej Grecji czy Rzymu.
Pod względem fonologicznym albański bardzo zmienił się w stosunku do stanu praindoeuropejskiego (pięć różnych odpowiedników *s, przejście spółgłosek welarnych palatalizowanych w zębowe, np. *ḱ > th, co przypomina rozwój języka staroperskiego czy liczne synkopy i utraty samogłosek nieakcentowanych), jednak jego morfologia jest mniej przekształcona. Rzeczowniki odmieniają się przez sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, ablativus oraz locativus (obecny w niektórych dialektach i w staroalbańskim). Występuje liczba pojedyncza i mnoga oraz rozróżnienie form określonych i nieokreślonych (np. w angielskim wyrażane przez rodzajnik the), por. mal „góra” vs mali „the mountain”. System czasownikowy jest skomplikowany i zaszły w nim liczne innowacje. Zachowały się praindoeuropejskie czasy, takie jak czas teraźniejszy i aoryst, czas imperfectum powstał na nowo, a perfectum, plusquamperfectum (konkretnie dwa różne), czas przyszły i czas przyszły dokonany tworzy się z użyciem czasownika pomocniczego. Prawdopodobnie najciekawszą cechą albańskiego systemu czasownikowego są tryby, jest ich bowiem aż sześć. Oprócz czterech tradycyjnych praindoeuropejskich trybów, obecnych m.in. w grece: indicativus, coniunctivus, optativus oraz imperativus, istnieje także osobny tryb warunkowy i tryb zwany admirativus, wykorzystywany, by wyrazić zadziwienie bądź zaskoczenie.
Naturalnie nie sposób opisać tu wszystkich cech języka albańskiego i jego dialektów, rzućmy zatem okiem na krótki tekst w języku staroalbańskim (dialekt gegijski), pochodzący z 1555 roku z Meshari. Jest to przekład wersu 1,29 Księgi Rodzaju:
E tha Zotynë: Hinje, se u u kam dhanë gjithë bārr qi ban farë për-ëmbī gjithë dhēt, e gjithë pemë qi farë kā por-si e siadó farë, juve me u klenë për gjellë;
„I rzekł nasz Bóg: Oto bowiem ja wam dałem wszelką roślinę, która tworzy nasiono [która jest] na ziemi i wszelki owoc, który ma nasiono tak jak i każde nasiono, by dla was było posiłkiem”
Zotynë – „nasz Bóg” z połączenia Zoti ynë;
u u kam dhanë – „ja wam dałem”, kam dhane to perfectum peryfrastyczne, tworzone podobne jak ang. have given lub niem. hat gegeben.
qi – „który” od pie. *kwo-, por. łac. qui-, het. kui-;
dhēt – „ziemi” określony gen. sing. od dhe < praalbańskie *ǵhō < pie. *dh(e)ǵhōm, por. gr. χθών [khthōn]
juve me u klenë – „by dla was było”, me klenë jest bezokolicznikiem (współczesne për qenë)
gjellë – „posiłek”, zapożyczone od serb.-chor. jelo, por. pol. jadło.
Widzimy więc, że język albański jest niezwykle ciekawym i zróżnicowanym językiem. Chociaż jest on niedoceniany wśród indoeuropeistów, stał się źródłem licznych teorii i hipotez (np. istnienie czwartej spółgłoski laryngalnej). Niewątpliwie ma swoje zastosowanie w węższych dziedzinach indoeuropeistyki.
Marcel Nowakowski
Bibliografia
Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Oksford 2004, s. 390-399.
Joachim Matzinger, Der altalbanische Text Mbsuame e Krështerë (Dottrina Cristiana) des Lekë Matrënga von 1592. Eine Einführung in die albanische Sprachwissenschaft, [w:] „Jenaer Indogermanische Textbearbeitung, Band 3”, Dettelbach 2006.